حافظه به قابلیت مغز در اندوزش، نگه‌داری و یادآوری اطلاعات اطلاق میگردد.
مراحل شکل گیری و بازیابی حافظه
۱- رمز گردانی (ENCODING) : به پردازش و ادغام اطلاعات دریافتی اطلاق میگردد.
۲- اندوزش و یا یادسپاری (STORAGE) : به ثبت پایدار اطلاعات رمزگردانی شده اطلاق میگردد.
۳- یادآوری و یا بازیابی (RETRIEVAL/RECALL): به فراخوانی اطلاعات اندوخته شده اطلاق میگردد.
طبقه بندی حافظه بر اساس مدت زمان نگه داری اطلاعات
۱- حافظه حسی(SENSORY MEMORY) :
نخستین مرحله پردازش اطلاعات است. هنگامی که محرکات بیرونی توسط حواس دریافت میگردند. مدت زمان نگه داری اطلاعات در این حافظه از چند میلی ثانیه تا چند ثانیه متغیر است. این حافظه برای هر کانال حسی وجود دارد. حافظه ICONIC برای محرکات دیداری، حافظه ECHOIC برای محرکات شنیداری و حافظه HAPTIC برای حس لامسه. حافظه حسی بخشی از فرآیند ادراک می‌باشد. گنجایش حافظه حسی بسیار زیاد می‌باشد اما مانند حافظه بلند مدت نامحدود نیست.
۲- حافظه کوتاه مدت(SHORT-TERM MEMORY) :
با "توجه” و “دقت کردن” اطلاعات از حافظه حسی به حافظه کوتاه مدت انتقال می یابد. مدت زمان نگه داری اطلاعات در حافظه کوتاه مدت از چند ثانیه تا چند دقیقه متغیر می‌باشد. تغییر در اتصالات و پیوندهای نورونی بطور موقت و گذرا حافظه کوتاه مدت را پدید می‌آورد. حافظه کوتاه مدت به مثابه یک دفترچه یادداشت موقت می‌باشد. ظرفیت حافظه کوتاه مدت که به فراخنای حافظه (MEMORY SPAN) موسوم است در افراد مختلف متفاوت می‌باشد. فراخنای حافظه معمولا برای ارقام ۷ ماده، برای حروف ۶ ماده و برای واژه ها ۵ ماده می‌باشد. فراخنای حافظه برای ارقام بدین معنی است که فرد می‌تواند تا ۷ رقم پیاپی را پس از شنیدن بطور صحیح بازگو کند. اما اخیرا صاحبنظران فراخنای حافظه را در حدود ۴ ماده (واحد) اطلاعات تخمین می‌زنند. در صورت عدم مرور ذهنی و تکرار محتوای حافظه کوتاه مدت، اطلاعات محو شده و زوال می یابند. ظرفیت حافظه کوتاه مدت را می‌توان با روش تقطیع (CHUNKING) افزایش داد. در این روش اطلاعات به واحدهای کوچک تقسیم بندی میگردند. حافظه کوتاه مدت فرّار بوده و برای رفع نیازهای آنی و فوری بکار می‌رود. رمز گردانی در حافظه کوتاه مدت عمدتا شنیداری می‌باشد.
۳- حافظه فعال(WORKING MEMORY) :
حافظه فعال یک اصطلاح نو می‌باشد. دانشمندان حافظه فعال را جایگزین حافظه کوتاه مدت کرده‌اند چرا که حافظه کوتاه مدت نمی‌تواند یک حافظه منفعل باشد و دستکاری اطلاعات نیز در آن صورت می‌گیرد. از اینرو ظرفیت حافظه کوتاه مدت جای خود را به ظرفیت پردازش داده است. حافظه فعال در واقع تلفیقی است از حافظه کوتاه مدت و عنصر توجه برای انجام تکالیف ذهنی خاص. بنابراین حافظه فعال یک سیستم فعال و پویایی است که برای اندوزش و دستکاری موقتی اطلاعات و بمنظور انجام تکالیف شناختی پیچیده نظیر یادگیری، استدلال، ادراک و تفکر کردن بکار می‌رود. هنگامی که شما اطلاعاتی را مرور ذهنی، بازیابی و یادآوری می‌کنید در واقع آن اطلاعات از حافظه بلند مدت به حافظه فعال شما انتقال می‌یابند. همچنین حافظه فعال بطور فعال در ارتباط با اطلاعاتی است که می‌خواهند به حافظه بلند مدت منتقل گردند. در مجموع سر حد مشخصی نمی‌توان میان حافظه‌ها و افکار تعیین کرد. در هر فرآیندی که نیاز به استدلال دارد (مثل خواندن، نوشتن و محاسبات ذهنی) حافظه فعال درگیر می‌باشد. مثل تکرار فهرستی از ارقام که برای شما خوانده میگردد و شما می‌بایست آنها را عکس ترتیب اولیه شان (بطور معکوس) بازگو کنید و یا ترجمه همزمان و یا رانندگی.
۴- حافظه بلند مدت(LONG-TERM MEMORY) :
با تکرار و مرور ذهنی اطلاعات از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت انتقال می‌یابند. ظرفیت حافظه بلند مدت بر خلاف حافظه کوتاه مدت نامحدود می‌باشد. مدت نگه داری اطلاعات نیز از چند روز تا چند سال و بعضا تا آخر عمر (با تمرین و تکرار بموقع) متغیر می‌باشد. حافظه بلند مدت زمانی شکل می‌گیرد که اتصالات نورونی خاصی بطور دایمی و پایا تقویت شده باشند. ثابت گردیده پروتئین CYPIN با افزایش انشعابات دندریتها و شکل‌گیری سیناپسهای جدید اتصالات بین سلولهای عصبی (نورونها) را افزایش و تقویت میکند.
طبقه بندی حافظه بر اساس نوع اطلاعات در حافظه بلند مدت
۱- حافظه اظهاری و یا آشکار(DECLARATIVE/EXPLICIT) :
این حافظه نیاز به یادآوری آگاهانه و هشیارانه دارد. فرآیند یادگیری در حافظه آشکار خودآگاه است. برای بازیابی آن به محرکات مختصر و سرنخ ها نیاز است. به دو زیر مجموعه تقسیم بندی میگردد:
* حافظه معنایی (SEMANTIC MEMORY):
دانش عمومی ما از جهان پیرامون را در برمی‌گیرد. شامل واژه‌ها، ایده‌ها، مفاهیم، ساختارها و نمادهای کلامی می‌باشد. حافظه معنایی یک حافظه مرجع می‌باشد. حافظه معنایی مستقل از بافتار زمان و مکان می‌باشد. حافظه معنایی رمزگردانی انتزاعی دانش است.
* حافظه رویدادی (EPISODIC MEMORY):
این حافظه رویدادها و تجارب سریالی(زنجیره‌ای) را در برمی‌گیرد. این حافظه به بافتار زمان و مکان وابسته است. حافظه رویدادی همان حافظه شخصی هر فرد می‌باشد مثل احساسات و هیجانات مربوط به یک زمان و مکان خاص. حافظه اتوبیوگرافیک نیز زیر مجموعه این حافظه می‌باشد که به حافظه یک رویداد خاص در زندگی شخصی فرد دلالت دارد. مثل: تاریخ یک رویداد مهم ملی، غذایی که دیشب میل کرده‌اید، نام یک همکلاسی قدیمی. در مجموع حافظه رویدادی عبارت است از به خاطر سپردن رویدادها به علاوه کل بافتار پیرامون آن.
۲- حافظه روندی و یا ضمنی(PROCEDURAL/IMPLICIT) :
این حافظه به یادآوری خودآگاه و هشیارانه متکی نیست. فرآیند یادگیری در حافظه ضمنی ناخودآگاه است. بیان گفتاری در آن درگیر نبوده و شامل مهارت‌های حرکتی می‌باشد. مثل راندن دوچرخه و یا نواختن پیانو. واکنش‌های هیجانی شرطی شده نیز در این دسته جای دارند.
تقسیم بندی حافظه بر اساس جهت زمانی
۱- حافظه گذشته نگر(RETROSPECTIVE) :
در این حافظه موضوعی که باید یادآوری گردد مربوط به گذشته است.
۲- حافظه آینده نگر(PROSPECTIVE MEMORY) :
در این حافظه موضوعی که باید یادآوری گردد مربوط به آینده است.
مرکز حافظه در مغز کجاست؟
مرکز منفرد و خاصی در مغز برای حافظه وجود ندارد اما لوب پیشانی مغز، هیپوکامپ و آمیگدال نقش بارزتری در فرآیند حافظه دارند.
نکته: نقش مرور کردن یکی حفظ اطلاعات در حافظه کوتاه مدت و دیگری انتقال اطلاعات به حافظه بلند مدت است.
نکته: بازشناسی سهل تر از یادآوری است. بازشناسی مثل آزمون‌های تستی و چند گزینه‌ای و یادآوری مانند آزمون‌های تشریحی است. و به همین خاطر است که آزمون‌های چند گزینه‌ای آسانتر از آزمون‌های تشریحی است.
مکانیسم اصلی حافظه چیست؟
پیوند و یا وابسته سازی(ASSOCIATION) : به برقراری پیوند معنادار مطالب (اطلاعات) جدید با دانسته‌های (اطلاعات) قبلی اطلاق میگردد.
فراموشی و خطاهای حافظه
خطا در هر مرحله از رمز گردانی، اندوزش و بازیابی می‌تواند منجر به فراموشی و یا کژتابی و تحریف حافظه گردد.
۱- علت فراموشی در حافظه حسی:
بی توجهی و بی دقتی.
۲ - علت فراموشی در حافظه کوتاه مدت:
گنجایش محدود آن - جایگزین شدن اطلاعات - عدم مرور ذهنی - محو اثر به خاطر گذر زمان.
۳- دلایل فراموشی در حافظه بلند مدت:
* محو و زوال(DECAY) :
به از دست رفتن حافظه به مرور زمان اطلاق میگردد. علت صرفا گذر زمان است. زمان‌های تکرار در یادگیری بسیار مهم می باشد.
* تداخل(INTERFERENCE) :
از دست رفتن حافظه به علت حضور و تداخل خاطرات دیگر (به علت رقابت اطلاعات با یکدیگر):
۱- بازداری پیش گستر(PROACTIVE) :
خاطرات گذشته موجب از دست رفتن خاطرات جدید می‌شوند. یادگیری‌های قبلی مانع یادآوری مطالب جدید می‌شود.
۲- بازداری پس گستر(RETROACTIVE) :
خاطرات جدید موجب از دست رفتن خاطرات گذشته می‌شوند. یادگیری‌های جدید مانع یادآوری مطالب گذشته می‌شود.
* حواس پرتی(ABSENT-MINDEDNESS) :
به اشکال در ایجاد حافظه موثق و قابل اطمینان در همان وهله نخست، یعنی در مرحله رمز گردانی اطلاعات، اطلاق میگردد. هنگامی که ما به اندازه کافی توجه و دقت مبذول مواد (مطالب) نمی‌کنیم رمزگردانی ما ناکارآمد خواهد بود. در این حالت حافظه محو نگردیده بلکه اطلاعات اصلا در حافظه بلند مدت رمزگردانی نشده اند.
* بازداری و یا سد شدن(BLOCKING) :
در این حالت خاطرات دست نخورده وجود دارند، اما دسترسی به آنها ممکن نیست. شاید سرنخ های کافی برای سوق دادن ما بسوی اطلاعات مربوطه در اختیار نباشد و یا دیگر آیتم‌ها (مواد) را یادآوری می‌کنیم که با یادآوری خاطره دلخواه تداخل می یابد. این همان اصطلاح “نوک زبانم هست” می‌باشد که تنها بخشی از حافظه بازیابی می‌شود و نه تمام آن.
* نسبت و یا اسناد نادرست (MISATTRIBUTION) :
در این حالت اطلاعات بدرستی یادآوری می‌شوند اما به بافتار (زمان، مکان و شخص)غلط منسوب میگردند. مثلا: خواهر شما ماجرای جالبی را برای شما تعریف میکند پس از چند روز شما در حضور همکار خود بخشی از آن را بازگو می‌کنید به تصور اینکه همکارتان آن ماجرا را برای شما تعریف کرده بوده است.
* تلقین پذیری (SUGGESTIBILITY):
تلقینات ذهنی می‌تواند در یادآوری خاطرات تاثیر گذار باشد. نحوه توصیف یک تصادف می‌تواند در شهادت شاهدان عینی آن تصادف تاثیر مستقیم بگذارد. وقتی یک تصادف "مرگبار” توصیف میگردد شاهدان هنگام یادآوری، صحنه تصادف را اغراق آمیزتر از آنچه که بوده بازگو می‌کنند.
* حافظه گزینشی (SELECTIVE MEMORY):
در این حالت افراد صرفا جنبه های خوب و یا بد رویدادهای گذشته را به خاطر می‌آورند. مثلا افراد بد بین و یا افسرده تنها رویدادهای منفی گذشته را بخاطر می‌آورند. باورها، نگرش‌ها و تعصبات در یادآوری خاطرات تاثیرگذار است.
* سرکوب و واپس زنی (SUPPRESION):
به سرکوب خاطرات ناخوشایند اطلاق میگردد. فرد سعی میکند این خاطرات را در ضمیر ناخودآگاه خود نگه دارد.
* ضایعات مغزی، آلزایمر، شوکهای عصبی، افسردگی و اضطراب نیز می‌توانند منجر به فراموشی شوند.
نکته: علاقه‌مندی لازمه “توجه و تمرکز” و “توجه و تمرکز” لازمه یادگیری و یادسپاری است.
نکته: رمزگردانی ساختاری (تاکید بر مشخصات ساختاری و فیزیکی محرکات)، رمز گردانی آوایی یا صوتی (تاکید بر صدای واژه‌ها) و رمزگردانی معنایی (تاکید بر معنی و مفهوم)، از درجات پردازش در رمزگردانی می‌باشند که در این میان رمزگردانی ساختاری سطحی و رمزگردانی معنایی پردازش عمیق محسوب میگردد.
نکته: هنگامی که یک رشته اطلاعات و یا رویدادها در توالی یکدیگر رمزگردانی میگردند، گاهی اوقات احتمال یادآوری مواد ابتدایی بیشتر است که به اثر تقدم(PRIMACY EFFECT) شهرت دارد و یا احتمال یادآوری در مواد انتهایی رشته بیشتر است که اثر تاخر(RECENCY EFFECT) نامیده میگردد.
نکته: یادگیری همان انتقال اطلاعات به حافظه بلند مدت است.
