«فلک» و «چرخ فلک» در ادبیات فارسی

«فلک» و «چرخ فلک» در ادبیات فارسی

از واژه‌های «فلک و چرخ فلک» تا کنون معنی‌های گوناگون و متفاوتی را فهم کرده‌ایم، در فرهنگ‌های مختلف، فلک به معنی سپهر، گردون، آسمان و چرخ گردون و مدار هر یک از سیارات آمده است.

فضای بالای زمین را هم فلک گویند.

فلک‌الافلاک، کنایه از فلک نهم و «عرش» است.

در فرهنگ و ادبیات فارسی، اصطلاحات و ترکیب‌هایی چون فلک‌زده، فلک‌پیما، کرة تند فلک، نه فلک،‌گوی فلک، دود به فلک رسیدن، آبلة فلک، شکوه از فلک، صابون فلک، گردش فلک، شتاب فلک،‌ فلک بی‌مدار، فلک مرتبه، جور فلک، چرخ فلک، چرخ گردون، چرخ وجود، چرخ سبز گروده‌ها، ترکیب و تشیبه را در شعر و نثر فارسی می‌خوانیم و می‌شنویم.

فلک: مجموعه عالم که شامل کهکشان‌ها و منظومه‌های شمسی است. توضیح به عقیده قدما مجموع عالم یک کره است. مرکز او مرکز زمین است و سطحی هستند بر آن مجموع محیط می‌باشد و از آن سطح تا مرکز زمین هیچ جای خالی نیست بلکه اجرام افلاک و عناصر بعضی به بعضی متصل و محیط‌اند به مثابه توده‌های پیاز و همه کروی‌الشکل‌اند و زمین در وسط همه و بعد از او کرة آب است و بعد از آن کر‌ة آتش است و بعد از او فلک قمر و بعد از او فلک عطارد و بعد از او فلک زهره و بعد از او فلک شمس و بعد از او فلک مریخ و بعد از او فلک مشتری و بعد از او فلک ثوابت و بعد از او فلک اعظم که آن را فلک‌الافلاک خوانند و فلک اطلس نیز گویند و بر این مجموع اسم عالم اطلاق کنند و ماتحت فلک قمر را عالم سفلی و عالم کُون و فساد خوانند و افلاک را عالم علوی، قدما آن‌را جسم کروی‌الشکل و قابل خرق و التیام می‌دانستند.

در نصاب (در بیان تقسیم افلاک سبعه) آمده (آفریننده پری و ملک آن‌که نه آفرید چرخ و فلک بر یکی ماه و بر دویم تیر است. باز ناهید بر سومین میراست. شمس بر چرخ چهارم است. همچو بر چرخ پنجمین بهرام ششمین. چرخ مشتری رادان هفتمین است. منزل کیوان هشتمین، چرخ ثابتان در اوست زیرا او نهم که جمله در اوست.

هر یک از بخش‌های نُه‌گانه یا هفت‌گانه آسمان به عقیده قدما، یا فلک اثیر. و آن به عقیده قدما کره آتشی است که بالای کره هوا قرار دارد. چرخ اثیر فلک نار، یا فلک اطلس. فلک‌الافلاک عرض (بلسان شرع) یا فلک اعظیم، عرش قدیا فلک‌الاعلی، فراخ‌ترین فلک که کلیه عالم‌اند، جوف او قرار دارد. (قد) یا فلک‌الافلاک، فلک نهم که محیط بر همة افلاک است.

عرش (بلسان شرع) یا فلک‌المحیط، فلک‌الافلاک

گردد فلک المحیط گویت                کز دست تو صولجان ببینم

یا فلک‌البروج، فلکی که برج‌های دوازده‌گانه در آن جا دارند. از یبد فلک البرج کوست کز نوبه زدن نوان ببینم[1][1]. یا فلک ثوابت، فلکی است که کواکب ثابت در آن قرار دارند، فلک هشتم کرسی (بلسان شرع). یا فلک کوکب، فلک ثوابت کرسی، یا فلک مستقیم:

1- کرسی، 2- عرش یا فلک مکوب،‌ فلک ثوابت کرسی

دایرة البروج

مسیر حرکت ظاهری سالانة خورشید نسبت به زمین،‌ بر روی کره سماوی است.

دایرة‌البروج دایره‌ای افرضی در آسمان است که ظاهراً (از دید ساکنان کرة زمین) به نظر می‌اید که خورشید در مدت یک‌سال آن دایره را طی می‌کند.

 

این دایره در حقیقیت مدار حرکت انتقالی زمین را به دور کرة خورشید مشخص می‌کند و در واقع طرح مدار زمین بر کرة آسمان است. یعنی دایره‌ای است که از تلاقی سطح مدار حرکت انتقالی زمین با کرة آسمانی آن‌را اصطلاحاً فلک ثوابت نامیده‌اند، پیدا می‌شود.

دایرة‌البروج نیز همراه با منطقة البروج به‌وسیله بروج دوازده‌گانه تقسیم می‌شود.

معنای کلمه فلک‌البروج

فلک‌البروج، اسم، کَشتی، سفینه

فلک هشتم است که صور فلکی حمل و ثور و جوزا و ... بر آن است و قسمتی از آن‌را برج‌های دوازده‌گانه به ترتیب بر آن قرار می‌گیرند. منطقه البروج گویند.

ذات‌البروج

فلک هشتم است. به نظر قدما که برج‌های دوازده‌گانه را در آن توهم کرده‌اند، به زبان شرع آن‌را «کرسی» می‌گویند.

منطقه‌ البروج

منطقه دایره‌شکلی از آسمان که شامل دوازده صور فلکی (12 برج) است و ظاهراً به نظر می‌آید که خورشید در مدت یک‌سال آن‌را طی می‌کند. این منطقه مستدیر در حقیقت مدار حرکت انتقالی زمین را به دور کره خورشید مشخص می‌کند. این منطقه به 12 بخش مساوی (هر بخش 30 درجه) تقسیم شده که در هر بخش یکی از صور فلکی منطقه البروج که اصطلاحاً یک برج نامیده می‌شود قرار دارد و زمین در طی حرکت انتقالی خود در هر ماه شمسی در مقابل یکی از این صور فلکی 12 گانه (برج‌ها) قرار می‌گیرد.

منطقه البروج در واقع طرح مدار زمین است بر ‌آسمان و آن خطی است که از تلاقی سطح مدار حرکت انتقالی زمین با قسمتی از آسمان که آن‌را اصطلاحاً فلک ثوابت نامیده‌اند، پیدا می‌شود.

و اینکه آن‌را منطقه گفته‌اند و عرض معتنابه برای آن قائل شده‌اند، به مناسبت شکل برج‌هایی است که در این منطقه در ظرف سال مشهود است.

اسامی برج‌های 12 گانه، منطقه البروج، که اولین آن‌ها مفارق با اعتدال ربیعی در نیم‌کره شمالی زمین است عبارتند از:

1- برج = (قوچ) بره، گوسفند،‌ گوسپند

2- برج ثور، (گاو نر) گاو

3- برج جوزا،‌(دوپیک توأمان، زروان

4- برج سرطان، (خرچنگ) خرچنگ، چنگار

5- برج اَسد، (شیر، شیر یا شیر بزرگ)، اسید اکبف شیر اختر

6- برج سنبله،‌ (خوشه) خوشه، دوشیزه، عذار، آناهیتا

7- برج میزان،‌ ترازو

8- برج عقرب (کژدم)

9- برج قوس، (کمان، کمان‌دار، کمانگیر، آرش کمانگیر، رامی، نیماسپ)

10- برج جدی، (بزغاله نر) بز دریایی،‌کُرشِک

11- برج دلو، (آب‌کش) آب‌کش، آبریز، بُرز، سالک الماء

12- برج حوت، (ماهی‌) ماهی یا دوماهی، سمکة‌الشمالیه

حمل: فروردین	ثور: اردیبهشت	جوزا: خرداد
سرطان: تیر	اَسد: مرداد	سنبله: شهریور
میزان: مهر	عقرب: آبان	قوس: آذز
جدی: دی	دلو: بهمن	حوت: اسفند

1- برج فلکی (حمل، قوچ) Aries

اولین بخش از زودیاک می‌باشد و سمبل یا نشانه آن‌را گوسفند نر(Ram)  تشکیل می‌دهد که منتسب به عنصر آتش است. افراد این گروه در فاصله بین 21 مارس (اول فروردین) تا 19 آوریل (30 فروردین) به دنیا می‌آیند و از خصوصیات منحصربه‌فردی چون ماجراجوی  (adventurous) و تحریک (denamic) برخوردارند. همچنین آنان را افرادی دمدمی‌مزاج (impulsive)  می‌دانند که اغلب کارهای آن‌ها صرفاً برای خاموش نمودن تمایلات و خواسته‌های آنی‌شان می‌باشند.

2- برج فلکی (ثور، گاو) Taurus

مثل بخش از زودیاک می‌باشد ونشانه ستاره‌شناسی افرادی است که در فاصله بین 20 آوریل (31 فروردین) تا 20 مه (31 اردیبهشت) به دنیا می‌آیند. سمبل (Taurus) را نشانه گاو (Bull)  تشکیل می‌دهد که جوهر‌ه‌ای از عناصر زمینی دارد. سیاره ونوس یا زهره را که در این ناحیه از بروج فلکی قابل رؤیت است توسط رومیان قدیم به نام خدای عشق و زیبایی نام‌گذاری گردید. از خصوصیات افراد متولد این دوره، مورد وثوق بودن (reliable).  عمل‌گرایی (practical).  سرسختی و لجاجت stabborn. توانایی در مجذوب و متقایر ساختن دیگران (charm)  و طالب بهره گرفتن از موهبات مادی (sensuousness)  می‌باشند.

3- برج فلکی (جوزا، دو پیکر، دوقلوها) Gemini

سومین بخش از بروج فلکی می‌باشد. این برج با دوقلوهای سمای (Twins) نشانه‌گذاری شده است و مؤید کسانی است که در فاصله بین 21 مه (31 اردی‌بهشت) تا 21 ژوئن یا جون (31 خرداد) متولد می‌شوند. ستاره‌شناسان سیاره مرکور یا عطارد (Mercury)  را در این منطقه به یاد پیام‌رسان خدای رومیان نام‌گذاری نموده‌اند. از خصوصیات افراد این گروه داشتن مهارت‌های قوی ارتباطی و مراودات با سایرین، حاضرجوابی و بذله‌گویی (quick wit) می‌باشند. آن‌ها همچنین همواره در تلاشند تا بیشتر از یک کار یا وظیفه را در هر زمان انجام دهند.

4- برج فلکی (سرطان، خرچنگ) Cancer

چهارمین نشانه بروج فلکی است و از علائم نجومی منتسب به افرادی می‌باشد که در مقابل بین 22 ژوئن (1 تیر) تا 22 جولای (31 تیر) به دنیا می‌آیند. این برج توسط سمبل خرچنگ  (crab) علامت‌گذاری گردیده است و نخستین نشانه آب در میان بروج دوازده‌گانه فلکی می‌باشد. از مشخصات افراد این گروه، محافظه‌کاری شدید در عشق‌ورزی و بروز احساسات. مهارت فراوان در تحقق‌بخشی به تصورات و ابتکارات، منضبط بودن و برخورداری از فراست و بصیرت (intuirion)  در امور می‌باشند. همچنین آنان ذاتاً دارای رفتارهای عبوس و بدخلق (moody)  هستند که این حالت باعث دشواری ایجاد ارتباط با آن‌ها می‌شود. این افراد را از نظر ستاره‌شناسی به ماه (moon)  تمثیل می‌کنند.

5- برج فلکی (اسد، شیر) Leo

به‌عنوان پنجمین نشانه از بروج فلکی با سمبل شیر نر (Lion) شناخته می‌شود که تحت سلطة خورشید قرار دارد و در مورد کسانی به‌کار می‌رود که در فاصله بین 23 جولای (1 مرداد) تا 22 آگوست یا اوت (31 مرداد) به دنیا می‌آیند. این افراد رازدار و صمیمی (confidence)  دارای نیروی عزم و اراده قوی تا مرز خودسری و لجاجت (stubornness)  و برخوردار از حس عظیم و قوی نیروی ابداع و خلاقیت هستند و بسیار پرشور حرارت (enthusiasm)  می‌باشند که آن‌را به دلیل حضور ستاره آتشین شمس در این ناحیه از بروج فلکی می‌دانند.

6- برج فلکی (سنبله، عذار، خوشه،‌ دوشیزه) Virgu

به‌عنوان ششمین بروج فلکی از پاکدامنی عفاف و باکره بودن (virgin) حکایت می‌کند و در مورد افرادی به کار می‌رود که در فاصله زمانی بین 23 آگوست (1 شهریور) تا 22 سپتامبر (31 شهریور) به دنیا می‌آیند. سیاره مارس یا مریخ (mars)  نامی است که به یادبود خدای جنگ رومیان باستان در این بخش از زودیاک نام‌گذاری شد. افرادی که در این دوره متولد می‌گردند دارای نیروی عقلانی و ادراکه بسیار زیاد، برخوردار از مهارت‌های قوی در ارتباط با سایر مردم، عمل‌گرایی، توانایی سازماندهی و تمایل به کار گروهی و تشکیلاتی هستند. این گروه همچنین جوهره انتقادگری، خرده‌گیری و بحران‌آفرینی را بروز می‌دهند و فاقد اعتماد به نفس می‌باشند.

7- برج فلکی (میزان، ترازو) Libra

به‌عنوان هفتمین بروج دوازده‌گانه فلکی از سمبل ترازو (scales) در شناسه خود بهره می‌برد و از عنصر هوا نشأت می‌پذیرد و کسانی را شامل می‌شود که در فاصله بین 23 سپتامبر (1 مهر) تا 22 اکتبر (30 مهر) متولد می‌گردند. افراد این گروه طالب تعادل و ثبات (balance)  و صلح (peace)  در آحاد زندگی و همچنین خواهان شخصیت و هویت فردی (extroverted)  می‌باشند و رفتارهای دلپذیر، خوش‌آیند و خوش‌مَشرب را بروز می‌دهند.

8- برج فلکی (عقرب، کژدم) Scorpio

هشتمین نشانه زودیاک است و سمبل عقرب را بر خود دارد که در ارتباط با آب، به‌عنوان عنصر نیرودهنده قلمداد می‌گردد. افراد این گروه در فاصله بین 23 اکتبر (1 آبان) تا 21 نوامبر (30 آبان) به دنیا می‌آیند و از خصوصیاتی چون: بروز احساسات هیجانی (emotional).  رشک‌ورزی و حسادت (jealousy)، نهان‌کاری (secrecy)؛ طبیعت نافذ (penetrating)  و ژرف‌اندیشی (deep) و تمایل به برخورد فیزیکی و خشونت جسمانی برخوردارند.

9- برج فلکی (کماندار) (archer)؛ قوس

نهمین نشانه از بروج فلکی است، که نیمی انسان و نیمی اسب می‌باشد. به‌عنوان سمبل نهمین نشانه بروج فلکی، یعنی برج قوس یا کماندار (sagittarius) انتخاب شده است که وابسته به عنصر آتش قلمداد می‌گردد. این علامت در مورد اشخاصی به‌کار می‌رود که در فاصله بین 22 نوامبر (1 آذر9 تا 2 دسامبر (30 آذر) تولد می‌یابند. افراد این گروه از خصوصیات فیزیکی تطبیق‌پذیر (Versatile)  و توانایی‌های عقلانی فراوانی بهره‌مندند. آنان دارای شور و شوق  (enthusiasm) زیادی در فعالیت‌های زندگی هستند که به دستیابی آنان به توانایی‌های ذاتی‌شان یاری می‌رسانند.

10- برج فلکی (جدی، بزغاله) capricorn

دهمین نشانه از بروج فلکی است که با علامت بز کوهی (mountain goat) شناخته می‌شود و از عنصر زمینی نشأت می‌گیرد. اشخاص این گروه در فاصله زمانی 22 دسامبر (1 دی) لغایت 19 ژانویه (29 دی) متولد می‌گردند و از مشخصه‌های آن‌ها داشتن نظم و انظباط (disipline)، جاه‌طلبی (ambition)، برخورداری از شعور و احساسات متعارف و حس قوی شوخ‌طبعی و بذله‌گویی (homor) می‌باشند و لیکن گرایش آنان به حالات درون‌گرایی (introversion)  باعث ایجاد اعتدال در ویژگی‌های رفتاریشان می‌شود.

11- برج فلکی (دلو، سابک الماء، ریزنده آب) Aquarius

یازدهمین نشانه زودیاک به‌شمار می‌آورند و آن‌را نماد جاری‌کننده آب (water bearer)  می‌دانند، یونانی‌ها سیاره اورانوس (uranus)  را در این بخش از بروج فلکی به احترام خدای آسمان‌ها نام‌گذاری کرده‌اند. بر طبق نظرات منجمان، افرادی که در این برج یعنی 20 ژانویه (30 دی) تا 18 فوریه (29 بهمن) به دنیا می‌آیند از ویژگی‌هایی نظیر، محکم و استوار بودن در عقیده و رفتار و همچنین تمایل به مستقل ماندن برخوردارند، دلو را به طور نمادین نشانه غیرقابل پیش‌بینی بودن این افراد می‌دانند.

12- برج فلکی (حوت و ماهی) pisces

دوازدهمین و ‌آخرین برج از بروج فلکی محسوب می‌شود که با علامت دو ماهی شناخته می‌گردد. این دو ماهی (fishes) با یک طناب به‌هم متصلند و در جهت خلاف همدیگر در حال شنا کردن هستند. این نشانه در مورد اشخاصی به کار می‌رود که در فاصله 19 فوریه (30 بهمن) تا 20 مارس (30 اسفند) متولد می‌گردند و از خصوصیاتی چون،‌ شفیق و مهربان اما فریبنده و ریاکار(deceptive)  و فاقد اعتماد به نفس                  (self confide nce) لازم برای نیل به توانایی‌های ذاتی‌شان می‌باشند. ستاره‌شناسان معتقدند که حرکت غیرهم‌سوی ماهیان در این نشانه بیانگر وجود دودلی در انجام فعالیت‌هاست که از مشخصه‌های بارز افراد این گروه محسوب می‌گردد.

توضیح دیگر در مورد دایرة‌ البروج

چنان‌چه اشاره نمودیم، خورشید علاوه بر مسیر ظاهری روزانه خود در آسمان، در طول یک سال شمسی مسیر مشخصی را در میان ستارگان می‌پیماید. چنانچه گفته شد، این مسیر زاویه‌ای حدود 23/5+ و 23/5- درجه در آسمان پدیدار می‌گردد.

 

 

 

شماره	نام برج	معادل فارسی	ماه ایرانی	نام اروپایی
1	حمل	بره	فروردین	Aries
2	ثور	گاو	اردی‌بهشت	Taurus
3	جَوزا	دو پیکر	خرداد	Gemini
4	سرطان	خرچنگ	تیر	Cancer
5	اسد	شیر	مرداد	Leo
6	سُنبله	خوشه (دوشیزه)	شهریور	Virgo
7	میزان	ترازو	مهر	Libra
8	عقرب	کژدم	آبان	Scorpio
9	قوس	کمان	آذر	Sagittariud
10	جدی	بز	دی	Capricornus
11	دَلو	آبریز	بهمن	Aquarius
12	حوت	ماهی	اسفند	pisces

مسیر حرکت خورشید در کره سماوی را دایرة البروج می‌نامند. پیشینیان ستارگان موجود در این مسیر را به دوازده صورت فلکی تقسیم نموده‌اند که خورشید به ترتیب در هر کدام، حدود یک‌ماه توقف می‌کند، نام هر یک از این صور، معادل فارسی آن، معادل ماه شمسی آن و نام اروپایی مربوط به آن در جدول بالا نمایش داده شده است.

بخشی از کتاب فلسفه فلک   اثر : بیژن طرهانی   ناشر : انتشارات نظری

---