علم و کنجکاوی

یکی از حس هایی که در همه ی افراد به ویژه در کودکان وجود دارد، حس کنجکاوی است. این حس نشان دهنده ی هیجانات درونی فرد نسبت به چیزی است که از آن دور بوده است. حس کنجکاوی زمانی ایجاد می شود که شخص از چیزی که به آن تمایل درونی دارد دور یا منع شده باشد.

آلبرت اینشتین یک بار در باره خودش گفته بود: «من هیچ استعداد به خصوصی ندارم، بلکه صرفاً با تمامی وجود کنجکاوم.» شکی نباید داشت که وی بیش از اندازه فروتن بود. با این وجود در این مورد نیز نباید تردیدی به خود راه دهیم که کنجکاوی نیرویی قدرتمند و محرکی لازم برای انجام کشفیات و تحقیقات علمی است. در واقع در کنار استعداد طبیعی و علاقه شخصی و توانایی های ریاضی یا سایر استعدادها، کنجکاوی ویژگی ضروری برای هر محققی است که می خواهد در تحقیقات خود به موفقیت برسد.

کنجکاوی نشانه ای است از شور و هیجان پنهان و وضعیتی است از مسحور شدن ناخواسته و غیرارادی در چیزی که دور شدن از آن برای فرد بسیار دشوار است و از آنجا که شخص نمی تواند به نحو دیگری مگر تلاش برای یافتن جواب پرسشی که ذهن او را مشغول کرده رفتار نماید پس فرد برای چنین رفتاری فقط تا اندازه ای مسئول است. ما انسان ها با احساسی از کنجکاوی زیاد پای به جهان می گذاریم و همگی با سائقه های روان شناختی برای کشف و شناختن جهان و وسعت بخشیدن به ناحیه ای که تصور می کنیم می توانیم از عهده آن برآییم تجهیز شده ایم. این نباید تصادفی باشد که برای کتابی مشهور در باره روانشناسی تکوینی عنوان «دانشمند در گهواره» انتخاب شده است، یعنی برای اثری که خطوط موازی میان رفتار خردسالان را از یک طرف و جریان ها و راهکارهای تحقیقاتی را که به طور معمول در تحقیقات علمی وجود دارند، از طرف دیگر، مورد بررسی قرار می دهد.

لیکن اشتیاق انسان برای آن دانشی که کنجکاوی مادرزادی را به سوی فراتر رفتن از افق های معلوم تشویق می کند همیشه غیر قابل مهار باقی نمی ماند. والدین می توانند برای ما حکایت های بسیاری در این باره تعریف کنند که چگونه کودکان آنها همین که مدرسه رفتن را آغاز کردند به ناگهان رفتار های بازیگوشانه شان دچار تغییر شد، زیرا اکنون می بایست حواس خود را به موضوعاتی متوجه سازند که برنامه های درسی برای آنها تعیین می کرد. به نحوی مشابه، علم امروز نیز هر چقدر توانایی هایش در ایجاد امر پیش بینی ناپذیر و غیر منتظره مطلوب باشد باز هم نمی تواند ادعا کند که در برابر جامعه مسئولیتی ندارد.

کنجکاوی انسان سیری ناپذیر و ارضا نشدنی است و در تحقیقات علمی به طرزی تفکیک ناپذیر به پیش بینی ناپذیری نتایج چسبیده است. تحقیقات خودش جریانی بی پایان است، آن هم با مقصدی که هیچ کس نمی تواند آن را به دقت پیش بینی کند. آن نتایج غیر قابل پیش بینی و دور از انتظاری که توسط تحقیقات علمی در آزمایشگاه ها به بار می نشینند هر چقدر بیشتر پیش شرطی برای ابداعات و نوآوری های دیگر باشند، به همان اندازه نیز فشار بیشتری برای به زیر نظارت درآوردن محصولات دانش جهت هدایت تحقیقات در مسیرهای معلوم و برای رام کردن کنجکاوی های علمی اعمال خواهند کرد. لیکن کنجکاوی نباید بیش از اندازه جدی و به طور شدید محدود شود، زیرا در غیر این صورت توانایی های علمی برای ایجاد دانش جدید هم از دست خواهد رفت…

کنجکاوی مستلزم تندروی به خصوصی است، یعنی یک زیاده روی ضروری و مشخص. این دقیقاً همان چیزی است که کنجکاوی را به یک شور و هیجان تبدیل می کند: یعنی چیزی که خارج از مقوله اخلاق قرار می گیرد و از قوانین خودش پیروی می کند، و به همین خاطر هم هست که چرا جامعه اصرار به رام کردن آن از راه های متفاوت دارد. سرمایه گذاری های خصوصی در تحقیقات کنجکاوی را به مسیرهایی هدایت می کند که در آنها پیشرفت های جدید علمی وعده رسیدن به ظرفیت ها و امکانات بالای اقتصادی را می دهد. سیاستمداران معمولاً انتظار دارند که تحقیقات به مثابه قوه محرکه رشد اقتصادی عمل کند. کمیسیون های اخلاقی می خواهند که محدودیت هایی بر تحقیقات علمی اعمال کنند، حتی اگر چنین محدودیت هایی نیازمند مذاکرات و گفت وگوهای مجدد باشند. در نهایت تمایل برای مشارکت دموکراتیک نیز در تلاش برای تاثیرگذاری بر اولویت های علمی است.

این ملاحظه کاری ها باید در تمامی تلاش ها برای حمایت از تحقیقات بنیادی لحاظ شوند. در اروپا بنیادی به نام انجمن تحقیقات اروپایی (European Research Council) در حال وارد شدن به مرحله سرنوشت ساز خود است و دارای پیامدهای تعیین کننده ای است برای آن نقشی که ما اکنون آماده به اذعان کردن آن در مورد کنجکاوی های علمی هستیم. این برای اولین بار است که حمایت برای تحقیقات بنیادی در سطح اتحادیه اروپا ممکن شده است. گروه های علمی منفرد در حال وارد شدن به رقابتی اروپایی هستند که طی آن بهترین نتایج از میان منتخبین گزینش می شود. پیامدهای چنین چیزی ایجاد یک فضای باز برای کنجکاوی های علمی است و قادر ساختن نتایج غیر قابل پیش بینی که مشخصه تحقیقات آینده نگر و پیشتاز هستند.

تنگنا که حقیقتاً تنگنایی سرنوشت ساز است این جا است که امروزه ما کنجکاوی پر شر و شور فردی چون اینشتین را ارج می نهیم، اما در عین حال هنوز هم می خواهیم که پیامدهای غیرقابل پیش بینی را به زیر کنترل در آوریم که کنجکاوی ها ما را به آن سو هدایت می کنند. ما باید بر این تنگنا غلبه یابیم آن هم از طریق اجازه دادن به آن که کنجکاوی مورد حمایت و پشتیبانی قرار گیرد و آن هم در حالی که سعی شود آن ثمره هایی از آن جذب شود که به جامعه نفعی می رساند. این که ما چگونه از پس چنین کار مهمی برمی آییم باید پیوسته در عرصه عمومی مورد بحث و گفت وگو قرار گیرد. در هر حال تناقض هایی که به سادگی نمی توان بر آنها غلبه کرد همچنان باقی خواهند ماند و در درون آنها است که ناهماهنگی های خود را نشان خواهند داد که ویژگی مواضع و نظرگاه های جوامع مدرن به سوی علم هستند.